De naam "De Vriezenwijk" is onlosmakelijk verbonden met onze voetbalvereniging. Gelegen in het buurtschap Friezenwijk is het duidelijk dat ons sportcomplex naar het buurtschap is vernoemd. 

In 1956 verhuist H.V.V. Heukelum officieel van het veld aan de Achterstad naar het nieuwe modern aangelegde voetbalveld aan de Groeneweg. Het complex heeft dan nog geen naam maar wordt in de volksmond al snel "k goa naor de voebal agter de Vriesewijk". Pas later, rond de jaren 70, wordt het complex officieel vernoemd naar het buurtschap.

Aan het einde van de vorige eeuw plaatst voormalig gemeente Lingewaal buurtschapborden, de naam van het buurtschap met een "F". Ons complex blijft echter "De Vriezenwijk" heten, zoals het hoort met een "V". De reden waarom de gemeente Lingewaal dit heeft gedaan, is mij onduidelijk. Op alle oude kaarten en in de historische naslagwerken wordt Friezenwijk, of de oudere benamingen ervan, met een "V" geschreven. Mogelijk kan de gemeenten West Betuwe hier eens het licht over laten schijnen.

Oud-voorzitter van v.v.Heukelum, oud raadslid en wethouder van de gemeente Lingewaal, Griedo Bel weet nog dat er uitvoerige discussies zijn gevoerd met raadsleden over de naam Friezenwijk met een "F" of een "V". Op basis van historische beschrijvingen heeft men toen besloten dat de naam Friezenwijk met een "F" juist was. Ik ben niet verder in de archieven van de voormalige gemeente Lingewaal gedoken, maar ben vooralsnog van mening dat de naam van het buurtschap met "V" moet worden geschreven.

De Friezen en een kapel

Het gebied van Friezenwijk is al heel lang bewoond als nederzetting langs de linge, een rivier die toen nog niet was getemd door de dijken van tegenwoordig. De verhalen gaan zelfs dat er in de buurt een Romeinse tempel heeft gestaan, al is dit nooit bewezen. 

Halverwege de eerste eeuw worden de Romeinen teruggedreven door de Franken en de Friezen. Alhoewel het gebied van Heukelum in het bezit lijkt van de Franken schrijft Rie van Hoogdalem-Duizer, bekend van de historische Krakelingen-reeks: "Het is bekend dat Heukelum na de Romeinse tijd ingenomen is geweest door de Friezen. Die bewoonden de kuststreek tussen Sleeswijk-Holstein en Duinkerken in Frankrijk. Ze veroverden stukken land en vestigden handelsposten/handelsnederzetting. Zo'n post heette een wyk. De naam Vriezenwijk is waarschijnlijk daarvan afkomstig".

Het zou goed kunnen dat de Friezen in die tijd Friezenwijk gebruiken als handelspost in het Frankische rijk. De handel beperkt zich namelijk niet alleen tot het eigen gebied. Zo kan de Friezenwijk heel goed als Friese handelskolonie zijn opgezet met de hulp of in ieder geval met de toestemming van een plaatselijke machthebber.

Uit het Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden 1844

Historicus Bertus de Groot, de vader van onze huidige voorzitter Jan de Groot, vraagt zich in zijn boek "Heukelum, hoogte in water en vuur" zelfs af of Heukelum niet is voorgegaan door een westelijk gelegen nederzetting "Vrieswijk" en of "Couwenhove" (de Koornwaard). Dit zou betekenen dat Friezenwijk ouder is dan Heukelum, of beter gezegd het oude Heukelum. De Groot veronderstelt ook dat de kerk (of ieder geval een kapel) in vroegere tijd in Friezenwijk stond.

Moeraswijk of gewoon koud en guur

Of Friezenwijk echt door de Friezen is gesticht is niet duidelijk. De naam kan net zo goed afkomstig zijn van een geestelijk gebouw, of afgeleid zijn van een watergang, die Vree, Vrede of Vreze werd genoemd. "Vriesewijk" kan taalkundig ook "moeraswijk" betekenen of  ook "wijk van (bij) het vlak, grassig land."

Schetskaart uit het morgenboek van Heukelum circa 1425

Persoonlijk wil ik er nog een theorie aan toevoegen. In het boek "Heukelum, hoogte in water en vuur" staat een zogenaamde schetskaart uit het morgenboek (pre-kadastrale bron van grondbezitters en grondgebruikers) uit 1425 van Heukelum en de Heukelumse polders. Op die kaart wordt van het gebied tussen de Achterweg en de huidige Nieuwe Zuiderlingedijk gesproken over "Vrieswijc". In het begin van de 15e eeuw liggen hier de "Voorste Vriesweiden". De Nieuwe Zuiderlingedijk is er nog niet, die wordt in 1809 op bevel van Koning Lodewijk Napoleon tussen Heukelum en Asperen aangelegd. Bijna parallel aan de dan nog toekomstige dijk ligt een kade (verhoging) de Tiendweg genaamd. Aan de ander kant van de Tiendweg liggen de "middelste vriesweiden" en "efterste vriesweiden" (efterse = achterste). De weiden en velden hebben "Vries" omdat de wind vrij spel heeft in de uitgestrekte polders en het er guur en koud is. De voorste vriesweiden worden "Vrieswijc" genoemd. En zie daar, zo is "Agter Vrieswijc" ontstaan, natuurlijk vanuit de stad gezien.

Het is wel duidelijk dat "Vrieswijc" in oude tijden met een "V" wordt geschreven, niet met een "F". Sterker nog in het oud-Fries komt de "V" niet voor. De Friezen worden aangeduid met "Frysk" of "Frisii". En ook de Romeinen hadden het al over "Frisia".

Het grote wonder van Vrieswijc

We springen terug in de tijd en schrijven het jaar 1282. In dat jaar gebeurt er het meest opmerkelijke voorval van de geschiedenis van Friezenwijk. In dat jaartal geschiedt er een wonder als tot een vrouw de Heilige Maagd Maria verschijnt.

Fragment uit een beschrijving van Heukelum door J.A.Barbas 1892

Het Meertens Instituut bericht het volgende over het wonder.

Bedevaart beschrijving Onze Lieve Vrouw van Heukelum (klik hier voor meer informatie)

Bedevaart en processie

Het wonder van "Agter Vrieswijc" is de opmaat voor een Mariaverering, de Maria-processie en een bedevaart. De door de Friezen gestichte kapel wordt de Onze Lieve Vrouwe kapel en het eindpunt van de verering, waarvoor vele pelgrims uit het hele land en misschien buitenland eeuwen lang naar Heukelum en Friezenwijk trekken.

Bij de bedevaart trekken pelgrims naar de kapel om Maria te vereren en zij kunnen er aflaten kopen. Het fenomeen ‘aflaat’ is een manier om tijdelijke straffen voor zonden af te kopen. Het gaat hierbij om zonden die in de biecht zijn beleden. Met aflaten kan de tijd in het vagevuur – waar men na de dood kwam – verkort worden. Zo heeft de Heukelumse kerk een verdienmodel gevonden.

Na een bezoek aan de kapel wordt door de pelgrims de Heukelumse kerk in de stad bezocht. Daar wordt het doek (de 'dwale') uit het wonderverhaal nog eeuwen daarna in ere gehouden als relikwie.

Op tweede Pinksterdag komen mensen uit heel het land naar Heukelum voor de processie. De geestelijkheid van de stad gaan de processie voor, gevolgd door koorknapen, die het beeld van Onze Lieve Vrouwe dragen. Daarna volgen de kloosterlingen, de bewoners van het kasteel en de regering van de stad. Vervolgens kan iedereen aansluiten,  de kinderen achteraan. De optocht voert vanaf de Heukelumse kerk eerst naar de oostelijke poort van de stad, waar bij de Godskapel wordt stilgehouden, en vervolgens naar de kapel in Friezenwijk. Een dag voor de processie start de pinksterkermis en -markt, die drie dagen duurt.

Tot ver in de 17e eeuw blijft het ‘bedevaart lopen’ in volle gang. De pinksterkermis en -markt blijven tot 1871 in stand.

De bedevaart leeft nog

Heden ten dage is er niet veel meer over van die vroegere tijd. Er zijn aanwijzingen dat er op de plaats van de Eng een nederzetting is geweest met de betreffende kapel. Het gebied de Eng lag vroeger hoger en nu kennen we dit gebied als de Rietput. Tussen circa 1850 en 1930 is het gebied door de steenfabriek `De Koornwaard` afgegraven voor klei. Later is er zand uit de put gewonnen voor de nieuwbouw. 

Opvallend is dat de Heukelumse Kerkweg buiten de stad ligt. Dit is één van de oudste wegen in het Heukelums gebied en loopt van Leuven tot de Dwarsweg. De Kerkweg wordt in vroegere tijden ook wel de Leuvense Kerkweg genoemd en de Dwarsweg de Kerkweg. De Leuvense Kerkweg leidde naar de bedevaartkapel in Friezenwijk. Hierover trokken de mensen uit het gehucht Leuven naar de kerk en trokken pelgrims tijdens de bedevaart naar de kapel in Friezenwijk. De "Dwarsweg" Kerkweg leidde naar de Heukelusme kerk in de stad.

De vroegere loop van de Leuvense Kerkweg

De Leuvense Kerkweg loopt nu tot de Dwarsweg, maar in vroegere tijden liep de Kerkweg door tot aan de Appeldijk in het gebied de Eng.  Bij de afgravingen van de steenfabriek is aan de kruising van de verlengde Kerkweg en de Appeldijk veel puin gevonden van een bouwwerk, mogelijk van de kapel.

Van de bedevaart naar "Agter Vrieswijc" is al lang geen sprake meer. Alleen in de geschriften is er nog informatie over te vinden. Althans de bedevaart voor de Mariaverering is niet meer, maar... in het heden gaat men nog steeds op "bedevaart" alleen nu naar ons voetbalcomplex `De Vriezenwijk`. Het is maar hoe je het bekijkt.

Heb je aanvullingen, foto's, teksten, weetjes? Mail naar info@vvheukelum.nl.